Ακύρωση της Κατάσχεσης λόγω Καταχρηστικότητας

Legal insight

Ιούνιος 2022

(αρχική έκδοση άρθρου 2019 - update 2022 - με κόκκινους χαρακτήρες οι ανανεώσεις του άρθρου)

Γιώργος Κεφαλάς, L.LM. mult., M.Sc.

Περίληψη: Ήδη το έτος 2019, χρόνο της αρχικής σύνταξης του παρόντος άρθρου, στον απόηχο της πολυετούς οικονομικής κρίσης, οι τράπεζες και οι εταιρείες διαχείρισης είχαν ξεκινήσει να επισπεύδουν πλειστηριασμούς προς ικανοποίηση απαιτήσεών τους από δάνεια και πιστώσεις που είχαν χορηγήσει. Ακολούθησε η Πανδημία της νόσου Covid-19 και, εσχάτως, η ενεργειακή κρίση, που δημιούργησαν εκ νέου συνθήκες οικονομικής δυσχέρειας για πλήθος δανειοληπτών, με αποτέλεσμα να επίκειται εντός των προσεχών μηνών νέο σφοδρό κύμα πλειστηριασμών κατοικιών και εμπορικών ακινήτων. Η σχετική νομολογία έχει στο μεταξύ, από την αρχική δημοσίευσή μας, εμπλουτισθεί με σειρά νέων αποφάσεων που έχουν κρίνει επί του συναφούς ζητήματος, ενώ προσφάτως νέες διεξόδους προσφέρει και η νομοθεσία για τον ευάλωτο δανειολήπτη. 

1. Εισαγωγικά

Την περίοδο της πιστωτικής επέκτασης στην χώρα μας κατά τη δεκαετία του 2000, ακολούθησε η περίοδος της οικονομικής κρίσης, όπου οι δανειστές, ιδίως οι τράπεζες, ξεκίνησαν διαδικασίες αναγκαστικής είσπραξης των απαιτήσεών τους. Η διαδικασία αυτή ανακόπηκε προσωρινά κατά τη διάρκεια της Πανδημίας, κατόπιν σχετικής νομοθετικής πρόβλεψης, επανήλθε όμως ήδη από πέρυσι στο προσκήνιο, ενώ κατέστη πρόσφατα ακόμη εντονότερη, λόγω και της ενεργειακής κρίσης, που είχε ως συνέπεια τη μείωση του εισοδήματος για την πλειοψηφία των πολιτών. Στο πλαίσιο αυτό, αφού προσφύγουν στα δικαστήρια και επιτύχουν την έκδοση μίας δικαστικής απόφασης ή μίας διαταγής πληρωμής, προχωρούν συχνά σε κατάσχεση της ακίνητης ή κινητής περιουσίας των οφειλετών ή και στην κατάσχεση λογαριασμών που διατηρούν οι οφειλέτες τους στις τράπεζες. Στις περιπτώσεις αυτές, ο οφειλέτης, πρέπει να αντιδράσει άμεσα και εντός των σύντομων προθεσμιών που προβλέπει ο Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας και είτε να προβάλει ενώπιον του αρμόδιου δικαστηρίου ελαττώματα του τίτλου (ήτοι της απόφασης ή της διαταγής πληρωμής) είτε να αμφισβητήσει την απαίτηση του δανειστή είτε, τέλος, να προβάλει σφάλματα της διαδικασίας της εκτέλεσης που κινεί ο δανειστής. Στο παρόν άρθρο εξετάζεται ένας μόνον από τους λόγους που μπορεί να προβάλει ο οφειλέτης κατά του οποίου κινείται η εκτελεστική διαδικασία (ο «καθ’ ου η εκτέλεση» κατά τη νομική ορολογία), ήτοι το ζήτημα της καταχρηστικής επίσπευσής της ή και της καταχρηστικής έκδοσης του τίτλου βάσει του οποίου εκκινεί, με περιπτωσιολογία από αποφάσεις των ελληνικών δικαστηρίων. 

2. Περιπτώσεις καταχρηστικής εκτέλεσης

Πολλές φορές έχουν αχθεί στην κρίση των δικαστηρίων μας περιπτώσεις αναγκαστικής εκτέλεσης, όπου ο οφειλέτης προβάλλει ότι διεξάγονται καταχρηστικά. Κατωτέρω παρουσιάζονται διάφορες περιπτώσεις που έχουν κριθεί ως καταχρηστικές και από τις οποίες εξάγονται κάποιοι ενδείκτες ότι μία εκτελεστική διαδικασία είναι καταχρηστική και, ως εκ τούτου, πρέπει να ακυρωθεί. 

2.1. Επιβολή κατάσχεσης σε μεγάλης αξίας περιουσιακό στοιχείο του οφειλέτη για την ικανοποίηση δυσανάλογα μικρής απαίτησης του δανειστή. 

Έχει κριθεί πολλές φορές άκυρη ως καταχρηστική η επίσπευση πλειστηριασμού περιουσιακών στοιχείων μεγάλης αξίας σε σχέση με την απαίτηση του δανειστή, καθώς μία τέτοια ενέργεια παραβιάζει την αρχή της αναλογικότητας, με απλά λόγια θεωρείται ως ένα υπερβολικά επαχθές μέτρο συγκριτικά με τον σκοπό που επιδιώκεται. Έτσι, η απόφαση υπ’ αριθμ. 759/2013 του Μονομελούς Πρωτοδικείου Κορίνθου έκρινε ως καταχρηστική κατάσχεση ακινήτου αξίας 12.303.000,00 ευρώ για την ικανοποίηση απαίτησης 1.087.365,00 ευρώ. Αντίστοιχα έκρινε και η απόφαση υπ’ αριθμ. 402/2014 του Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών σχετικά με κατάσχεση ακινήτου 1.200.000,00 ευρώ για ικανοποίηση απαίτησης 56.842,00 ευρώ, καθώς και η απόφαση υπ’ αριθμ. 4242/2014 του ίδιου δικαστηρίου αναφορικά με κατάσχεση ακινήτου αξίας 92.868,00 ευρώ για ικανοποίηση απαίτησης 2.320,48 ευρώ. 

Πιο πρόσφατα, η απόφαση 42/2019 του Μονομελούς Πρωτοδικείου Λαμίας έκρινε καταχρηστική την κατάσχεση τριών οριζόντιων ιδιοκτησιών συνολικής αξίας 206.600 ευρώ (68.400, 68.400 και 69.800 ευρώ, αντίστοιχα) για την ικανοποίηση απαίτησης ύψους 63.502,18 ευρώ και ακύρωσε την προσβαλλόμενη έκθεση κατάσχεσης ως προς τις δύο από αυτές. 

Αντίστοιχα, με την απόφαση 109/2020 του Μονομελούς Πρωτοδικείου Τρικάλων κρίθηκε καταχρηστική η επιβολή κατάσχεσης σε ακίνητα συνολικής αξίας 135.965,27 ευρώ για ικανοποίηση απαίτησης ποσού 6.093,40 ευρώ. 

2.2. Επιβολή κατάσχεσης σε περιουσιακά στοιχεία του οφειλέτη (ιδίως κινητά) δυσανάλογα μικρής αξίας σε σχέση με την απαίτηση του δανειστή.

Άκυρη λόγω καταχρηστικότητας είναι και η κατάσχεση που επιβάλλεται σε περιουσιακά στοιχεία του οφειλέτη ασήμαντης αξίας σε σχέση με την απαίτηση της οποίας επιδιώκεται η ικανοποίηση, ιδίως όταν έχει ως συνέπεια την εξουθένωση του οφειλέτη φυσικού προσώπου ή επιχείρησης. Η υπ’ αριθμ. 220/2014 απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Πειραιά ακύρωσε, ως καταχρηστική, κατάσχεση που επιβλήθηκε σε κινητά πράγματα της οφειλέτριας επιχείρησης συνολικής αξίας 3.870,00 ευρώ για την ικανοποίηση απαίτησης 750.000,00 ευρώ, καθώς έκρινε ότι, αφενός, η δανείστρια δεν προσδοκούσε κανένα ουσιαστικό όφελος από την εκτέλεση, αφετέρου, η οφειλέτρια εταιρεία θα υποστεί σημαντική βλάβη στη λειτουργία της από την κατάσχεση του εξοπλισμού της. 

2.3. Επιβολή κατάσχεσης σε περιουσιακό στοιχείο, από τον πλειστηριασμό του οποίου δεν θα ικανοποιηθεί ο δανειστής που επιβάλλει την κατάσχεση, διότι προηγούνται άλλοι δανειστές. 

Η εν λόγω περίπτωση αφορά οφειλέτες που έχουν οφειλές έναντι περισσότερων δανειστών, συνήθως πιστωτικών ιδρυμάτων. Στις περιπτώσεις αυτές μπορεί να κριθεί ως καταχρηστική η κατάσχεση που επιβάλλει δανειστής στην περιουσία του οφειλέτη, όταν δεν προσδοκά να ικανοποιήσει την απαίτησή του, είτε επειδή επί του κατασχόμενου περιουσιακού στοιχείου υπάρχουν ήδη εξασφαλίσεις (συνήθως προσημείωση υποθήκης) υπέρ άλλου δανειστή είτε επειδή ο οφειλέτης έχει υψηλά χρέη προς δανειστές που προηγούνται έναντι του επισπεύδοντος στον πλειστηριασμό (π.χ. Δημόσιο ή Ασφαλιστικά Ταμεία). 

Έτσι, η ήδη αναφερθείσα απόφαση 759/2013 του Μονομελούς Πρωτοδικείου Κορίνθου έκρινε παράλληλα ότι η κατάσχεση ακινήτου αξίας 12.303.000,00 ευρώ για την ικανοποίηση απαίτησης 1.087.365,28 ευρώ ήταν καταχρηστική, διότι – πέραν από τη δυσαναλογία μεταξύ απαίτησης του δανειστή και αξίας του ακινήτου – υπήρχαν απαιτήσεις του ΙΚΑ και του Ελληνικού Δημοσίου συνολικής αξίας 31.000.000 ευρώ, οπότε ο επιβαλών την κατάσχεση δεν θα ελάμβανε τίποτα από το πλειστηρίασμα – το τίμημα που θα επιτυγχανόταν στον πλειστηριασμό. Ομοίως, κρίθηκε καταχρηστική η κατάσχεση ακινήτου, το οποίο βγήκε σε πλειστηριασμό με τιμή πρώτης προσφοράς 150.000 ευρώ και επί του οποίου υπήρχε προσημείωση άλλου δανειστή αξίας 1.200.000,00 ευρώ. Στο ίδιο μήκος κύματος και η απόφαση υπ’ αριθμ. 37354/2005 του Μονομελούς Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης, όπου κατάσχεση ακίνητου για ικανοποίηση απαίτησης 3.465,29 ευρώ κρίθηκε καταχρηστική, διότι επί του ακινήτου είχαν εγγραφεί βάρη συνολικής αξίας μεγαλύτερης των 35.000 ευρώ και παράλληλα ο οφειλέτης είχε χρέη προς το Δημόσιο και το ΙΚΑ της τάξης των 170.000 ευρώ. Στις περιπτώσεις αυτές τα δικαστήρια κρίνουν ότι «λόγω του ύψους των βαρών που υπάρχουν σε βάρος του οφειλέτη που καλύπτονται με εμπράγματη ασφάλεια, ακόμα και αν πραγματοποιηθεί ο πλειστηριασμός η επισπεύδουσα δεν θα εισπράξει κανένα χρηματικό ποσό».

Όλως προσφάτως, το Εφετείο Αθηνών στην απόφασή του υπ’ αριθμ. 2134/2019, έκρινε ως καταχρηστική κατάσχεση που επέβαλε τράπεζα κατά ακινήτου του οφειλέτη αξίας 50.000 ευρώ για την ικανοποίηση απαίτησης περίπου 300.000,00 ευρώ, διότι επί του ακινήτου υπήρχε ήδη προσημείωση υποθήκης άλλης τράπεζας μέχρι το ποσό των 70.000 ευρώ – η δε οφειλή έναντι της δεύτερης τράπεζας ανερχόταν κατά τον χρόνο εκδίκασης της ανακοπής στο ποσό των 42.300,00 ευρώ -, ενώ η επισπεύδουσα την εκτέλεση δεν είχε προχωρήσει προηγουμένως σε πλειστηριασμό κατά ακινήτου συνοφειλέτη, επί του οποίου είχε προσημείωση πρώτης τάξης για ποσό 190.000 ευρώ. Κρίθηκε, λοιπόν, ότι η τράπεζα που επέβαλε την κατάσχεση και επέσπευδε τον πλειστηριασμό ουδέν όφελος θα είχε από την πραγματοποίησή του, διότι το τίμημα που θα επιτυγχανόταν από τον πλειστηριασμό θα καρπωθεί η έτερη τράπεζα που είχε εγγράψει την προσημείωση. 

2.4. Καταχρηστικότητα εκτέλεσης που λαμβάνει χώρα ενόψει προσπάθειας του οφειλέτη για συλλογική ρύθμιση των οφειλών του. 

Μία άλλη περίπτωση που ενδιαφέρει ιδίως δανειολήπτες, φυσικά πρόσωπα ή εταιρείες, είναι η περίπτωση όπου ο οφειλέτης έχει κινήσει τις αναγκαίες διαδικασίες για τη ρύθμιση της οφειλής του – ενδεικτικά, εξωδικαστικός μηχανισμός, εξυγίανση, διαπραγματεύσεις κατά τον Κώδικα Δεοντολογίας Τραπεζών, νόμος για τα υπερχρεωμένα φυσικά πρόσωπα – και το πιστωτικό ίδρυμα επιβάλει κατάσχεση σε βάρος των περιουσιακών του στοιχείων. Έτσι, το Εφετείο Αθηνών με την υπ’ αριθμ. 2604/2019 απόφασή του πιθανολόγησε ότι είναι άκυρη ως καταχρηστική η κατάσχεση που επέβαλε τράπεζα, η οποία ήδη είχε δηλώσει την πρόθεσή της να συμμετάσχει στη διαδικασία του εξωδικαστικού μηχανισμού ρύθμισης οφειλών, στην οποία προσέφυγε η οφειλέτρια επιχείρηση. Αντίστοιχη είναι και η περίπτωση της απόφασης 5352/2011 του Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών, όπου κρίθηκε καταχρηστική η εκτέλεση που επέσπευδε η τράπεζα, ενώ ο οφειλέτης είχε εκδηλώσει ήδη έμπρακτα την πρόθεσή του να ενταχθεί στον τότε ισχύοντα νόμο για τα υπερχρεωμένα φυσικά πρόσωπα (νόμος Κατσέλη). 

Η απόφαση υπ’ αριθμ. 49/2020 του Μονομελούς Πρωτοδικείου Καλαμάτας έκρινε άκυρη τη διαταγή πληρωμής, που εκδόθηκε κατόπιν αίτησης της τράπεζας, εν αναμονή της απόφασης επί της αίτησης υπερχρεωμένων που είχε καταθέσει ο οφειλέτης (συμπεριλαμβάνοντας και την απαίτηση της συγκεκριμένης τράπεζας), η οποία είχε διεξαχθεί έναν μόλις μήνα νωρίτερα και αναμενόταν η έκδοση απόφασης. 

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η απόφαση υπ’ αριθμ. 253/2022 του Μονομελούς Πρωτοδικείου Πατρών, με την οποία αποφασίστηκε η αναστολή της επισπευδόμενης διαδικασίας αναγκαστικής εκτέλεσης, καθώς ο οφειλέτης είχε ήδη εκκινήσει τη διαδικασία υποβολής της αίτησής του στον νέο εξωδικαστικό μηχανισμό ρύθμισης οφειλών του ν. 4738/2020, δεν είχε όμως υποβάλει οριστικά την αίτησή του λόγω αδυναμίας της οικείας πλατφόρμας να επεξεργαστεί το σύνολο των υποβληθεισών αιτήσεων. 

2.5. Καταχρηστική η εκτέλεση που επισπεύδει η τράπεζα όταν ο οφειλέτης έχει ήδη κινήσει δικαστική διαδικασία αμφισβήτησης της οφειλής του.

Ρηξικέλευθη υπήρξε η πρόσφατη υπ’ αριθμ. 290/2019 απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Ιωαννίνων. Το δικαστήριο έκρινε καταχρηστική την εκτέλεση που επισπεύδει τράπεζα σε βάρος δανειοληπτών που είχαν λάβει δάνειο σε ελβετικό φράγκο, διότι οι δανειολήπτες με προγενέστερη αγωγή τους είχαν αμφισβητήσει τόσο την εγκυρότητα της δανειακής σύμβασης, όσο και το ύψος της φερόμενης απαίτησης της τράπεζας σε βάρος τους. Η συμπεριφορά, λοιπόν, της τράπεζας, η οποία δεν ανέμεινε την έκδοση της απόφασης επί της αγωγής των δανειοληπτών, αλλά ξεκίνησε διαδικασίες αναγκαστικής είσπραξης της απαίτησής της, κρίθηκε καταχρηστική. 

Το σκεπτικό της ως άνω απόφασης μπορεί να αποκτήσει μεγάλη σημασία στο πλαίσιο εκτέλεσης σε βάρος δανειοληπτών και εγγυητών, οι οποίοι έχουν προλάβει να αμφισβητήσουν ήδη δικαστικά τις απαιτήσεις των τραπεζών εναντίον τους. 

2.6. Έκδοση τίτλου και έναρξη διαδικασιών εκτέλεσης εν μέσω διαπραγματεύσεων μεταξύ δανειστή και οφειλέτη

Η συμπεριφορά του δανειστή, ο οποίος ενώ διαπραγματεύεται με τον οφειλέτη τη ρύθμιση της οφειλής του, παράλληλα προχωρά στην έκδοση εκτελεστού τίτλου σε βάρος του έχει κριθεί από τα δικαστήρια ως καταχρηστική. Αυτό έχει ως συνέπεια την ακυρότητα του τίτλου και, ως εκ τούτου, και της περαιτέρω διαδικασίας της εκτέλεσης. Ενδεικτικά, η υπ’ αριθμ. 5095/2019 απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών πιθανολόγησε την ακυρότητα της διαταγής πληρωμής που εξέδωσε τράπεζα σε βάρος οφειλέτριας επιχείρησης, διότι, είχε προσφύγει στα δικαστήρια για την έκδοση της διαταγής πληρωμής, κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων μεταξύ επιχείρησης και τράπεζας για τη ρύθμιση της οφειλής. Το δικαστήριο έκρινε ότι η συμπεριφορά της τράπεζας ήταν καταχρηστική, διότι με την έκδοση της διαταγής η τράπεζα απέκτησε πλέον θέση ισχύος στις διαπραγματεύσεις, καθώς μπορούσε ανά πάσα στιγμή να προχωρήσει στην αναγκαστική είσπραξη των απαιτήσεών της. 

Πιο πρόσφατα, η απόφαση 11/2020 του Μονομελούς Πρωτοδικείου Κορίνθου, έκρινε καταχρηστική την εκτέλεση που επισπευδόταν σε ποσοστό 50% ξενοδοχειακής μονάδας, ενώ ήδη η οφειλέτρια είχε υποβάλει δύο προτάσεις πώλησης του ακινήτου – ξενοδοχειακού συγκροτήματος, από το τίμημα της οποίας θα καλύπτονταν μεγάλο μέρος των οφειλών της και η τράπεζα, την πρώτη φορά καθυστέρησε να συναινέσει στην πώληση, ενώ τη δεύτερη δεν απάντησε καν, με αποτέλεσμα οι υποψήφιοι αγοραστές να αποσύρει τις προτάσεις τους. 

Αντίστοιχα, η απόφαση 20/2022 του Μονομελούς Πρωτοδικείου Ιωαννίνων ακύρωσε την έκθεση αναγκαστικής κατάσχεσης, με την οποία επιβλήθηκε κατάσχεση στην μοναδική κατοικία του οφειλέτη, κρίνοντας ότι καταχρηστικά επισπεύδεται η εκτέλεση σε βάρος του, ενώ ο ίδιος βρισκόταν σε συνεχή επικοινωνία με τους υπαλλήλους της τράπεζας και με αλλεπάλληλα αιτήματα είχε ζητήσει να διακανονίσει την οφειλή του προς αυτή. 

2.7. Επιβολή κατάσχεσης στην κύρια κατοικία του οφειλέτη, ενώ υπάρχουν άλλα περιουσιακά στοιχεία του οφειλέτη που καλύπτουν την απαίτηση του δανειστή. 

Χαρακτηριστικά η απόφαση υπ’ αριθμ. 465/2017 του Μονομελούς Πρωτοδικείου Κω έκρινε καταχρηστική την κατάσχεση που επιβλήθηκε στην κύρια κατοικία της πρώην συζύγου, όπου αυτή κατοικούσε με τον νέο σύζυγό της, καθώς κρίθηκε ότι είχε στην κυριότητά της και έτερο ακίνητο στην Αθήνα, από την εκπλειστηρίαση του οποίου θα μπορούσε να ικανοποιήσει την αξίωσή του ο πρώην σύζυγος που επέβαλε την κατάσχεση. 

2.8. Η περίπτωση του Ευάλωτου Οφειλέτη

Καταχρηστική κρίθηκε με την απόφαση υπ’ αριθμ. 109/2022 του Εφετείου Πειραιά κατάσχεση που επιβλήθηκε επί της κύριας κατοικίας οφειλέτη, ο οποίος πληρούσε τα κριτήρια για την υπαγωγή του στις προστατευτικές διατάξεις περί ευάλωτου δανειολήπτη. Μάλιστα, ο οφειλέτης αντιμετώπιζε και σοβαρά προβλήματα υγείας που τον εμπόδιζαν να εργαστεί, ενώ κατά τη συζήτηση της ανακοπής του στο Εφετείο, προσκομίστηκε και βεβαίωση ευάλωτου οφειλέτη του ν. 4738/2020. 

3. Συμπερασματικά

Σε μία εποχή όπου οι δανειστές, ιδίως οι τράπεζες, προβαίνουν σε διαδικασίες αναγκαστικής είσπραξης των απαιτήσεών τους, είναι σημαντικό ο οφειλέτης να αντιδρά άμεσα στις πράξεις εκτέλεσης, προκειμένου να αποφύγει την εκπλειστηρίαση της περιουσίας του. Πολλές φορές αυτό γίνεται με σκοπό να ασκηθεί πίεση στον οφειλέτη, ώστε να δεχθεί πιο εύκολα μία επαχθή για τον ίδιο ρύθμιση. Τέτοιες συμπεριφορές έχουν πολλάκις κριθεί από τη νομολογία των δικαστηρίων μας ως καταχρηστικές και οδηγούν στην πλειοψηφία των περιπτώσεων στην ακυρότητα της εκτελεστικής διαδικασίας. Αυτό που πρέπει να επισημανθεί είναι οι σύντομες προθεσμίες που προβλέπονται στο δίκαιο της αναγκαστικής εκτέλεσης, που επιτάσσουν την άμεση κινητοποίηση του οφειλέτη, προκειμένου να αποτρέψει τις επιπτώσεις της εκτέλεσης.