Το δικαίωμα εξόδου του εταίρου στις προσωπικές εταιρείες

Legal insight

Μάιος 2021

Γιώργος Κεφαλάς, ΜΔΕ mult., MSc.

Περίληψη: Η εταιρεία, στην κλασική της μορφή, αποτελεί ένωση περισσότερων προσώπων που ενώνουν τις δυνάμεις τους για την επίτευξη ενός κοινού σκοπού. Πολλές φορές, όμως, είτε για προσωπικούς λόγους, είτε για λόγους που έχουν να κάνουν με την ίδια την εταιρεία ή τους συνέταιρούς του, κάποιος εταίρος επιθυμεί να αποχωρήσει από την εταιρεία. Στον ισχύοντα νόμο για τις προσωπικές εταιρείες (ν. 4072/2012) αναγνωρίζεται σε κάθε εταίρο το δικαίωμα εξόδου από την εταιρεία, δηλαδή η δυνατότητα του εταίρου να αποχωρήσει με μία απλή δήλωσή του. 

1. Εισαγωγή

Δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις όπου ο εταίρος μίας εταιρείας επιθυμεί να αποδεσμευτεί από αυτή, είτε για καθαρά προσωπικούς του λόγους (π.χ. λόγω ασθένειας), είτε επειδή η εταιρική σχέση δεν εξελίχθηκε ομαλά και, συνεπώς, η εξακολούθηση συνεργασίας του με τους συνεταίρους του καθίσταται δύσκολη (π.χ. διαρκείς έριδες μεταξύ των εταίρων), είτε, τέλος, για λόγους που αφορούν την ίδια την εταιρεία (π.χ. συνεχόμενες ζημιογόνες χρήσεις). Τα ερωτήματα που γεννώνται στις περιπτώσεις αυτές είναι πολλά. Μπορεί ο εταίρος να εξέλθει από την εταιρεία; Χρειάζεται να επικαλεσθεί κάποιον λόγο; Ποια είναι η διαδικασία που θα πρέπει να ακολουθηθεί; Θα εξακολουθήσει να ευθύνεται για τα εταιρικά χρέη σε περίπτωση που είναι ομόρρυθμος εταίρος; Έχει κάποια αξίωση κατά της εταιρείας σε περίπτωση εξόδου από αυτή; Αυτά είναι μερικά από τα βασικά ερωτήματα στα οποία προσπαθούμε να δώσουμε απάντηση με το παρόν άρθρο μας. Η εξέταση των ζητημάτων αυτών περιορίζεται στις προσωπικές εταιρείες (ομόρρυθμη και ετερόρρυθμη εταιρεία), όπου και τίθεται πιο συχνά το εν λόγω ζήτημα, λόγω ακριβώς της έντονα προσωπικής σχέσης των μελών τους. 

2. Προϋποθέσεις

Σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 261 παρ. 1 του ν. 4072/2012: «Ο εταίρος μπορεί με δήλωσή του προς την εταιρεία και τους λοιπούς εταίρους να εξέλθει από την εταιρεία, εκτός αν προβλέπεται διαφορετικά στην εταιρική σύμβαση». Συνεπώς, ο εταίρος είναι καταρχήν ελεύθερος να εξέλθει από μία προσωπική εταιρεία, χωρίς κάποια ειδικότερη προϋπόθεση. Αυτό ισχύει τόσο αναφορικά με την εταιρεία αορίστου όσο και με την εταιρεία ορισμένου χρόνου. Ο εταίρος, δηλαδή, με μόνη τη δήλωσή του προς την εταιρεία και τους λοιπούς εταίρους μπορεί να εξέλθει της εταιρείας. 

Ωστόσο, από το καταστατικό της εταιρείας μπορεί να τίθενται ειδικότερες προϋποθέσεις ως προς το δικαίωμα εξόδου του εταίρου. Οι προϋποθέσεις αυτές δεν μπορούν να οδηγούν στον πλήρη αποκλεισμό του δικαιώματος εξόδου, αναφορικά με την εταιρεία αορίστου χρόνου, διότι αυτό θα είχε ως συνέπεια να μένει ο εταίρος εγκλωβισμένος εφ’ όρου ζωής σε μία εταιρική σχέση την οποία δεν επιθυμεί. Μπορεί, όμως, να προβλέπεται στο καταστατικό λ.χ. ότι ο εταίρος δεν μπορεί να εξέλθει της εταιρείας πριν παρέλθει ένα ελάχιστο διάστημα από τη σύστασή της ή την είσοδό του ή ότι πρέπει να τηρήσει κάποια προθεσμία ειδοποίησης πριν την έξοδό του λ.χ. να υποβάλει τη δήλωση εξόδου έξι μήνες πριν. 

Αντίθετα, στην εταιρεία ορισμένου χρόνου, οι περιορισμοί στην ελευθερία εξόδου του εταίρου μπορεί να είναι πιο σημαντικοί. Έτσι, μπορεί να προβλέπεται στο καταστατικό μίας εταιρείας ορισμένου χρόνου πλήρης αποκλεισμός του δικαιώματος εξόδου του εταίρου ή να επιτρέπεται η έξοδος μόνον για συγκεκριμένους λόγους ή μόνον εφόσον συντρέχουν ορισμένες προϋποθέσεις λ.χ. όταν η αξία της συμμετοχής του εξερχόμενου εταίρου δεν υπερβαίνει ένα ποσοστό της εταιρικής περιουσίας. 

Συνεπώς, κάθε εταίρος είναι ελεύθερος να αποχωρήσει οποτεδήποτε από μία προσωπική εταιρεία, υπό την επιφύλαξη ότι στο καταστατικό της εταιρείας δεν ορίζεται διαφορετικά. Στην περίπτωση πάντως που δεν αναφέρεται τίποτα στο καταστατικό, τότε ο εταίρος επιτρέπεται με μόνη τη δήλωσή του να εξέλθει από την εταιρεία. 

3. Διαδικασία εξόδου του εταίρου

Ο νόμος ορίζει ότι ο εταίρος εξέρχεται από την εταιρεία «με δήλωσή του προς την εταιρεία και τους λοιπούς εταίρους». Δεν απαιτείται, δηλαδή, κάποια δικαστική ενέργεια, προκειμένου ο εταίρος να αποχωρήσει από την εταιρεία, αλλά αρκεί να δηλώσει αυτό προς τον εκπρόσωπό της και τους λοιπούς εταίρους. Δεν απαιτείται η δήλωση αυτή να υποβληθεί σε κάποιον συγκεκριμένο τύπο (π.χ. επίδοση με δικαστικό επιμελητή), μπορεί μάλιστα να γίνει ακόμη και προφορικά. Προς εξασφάλιση, πάντως, της δυνατότητας απόδειξης, προτιμότερο είναι η σχετική δήλωση να γίνεται εγγράφως και κατά τρόπο ώστε να μπορεί να αποδειχθεί η παραλαβή της από τα πρόσωπα στα οποία απευθύνεται λ.χ. με μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου με αποδεικτικό ανάγνωσης, με συστημένη επιστολή ή με επίδοση εξώδικης δήλωσης με δικαστικό επιμελητή. Από τη στιγμή που η σχετική δήλωση περιέλθει στην εταιρεία και στους λοιπούς εταίρους, επέρχεται και η έξοδος του εταίρου από την εταιρεία.

4. Δικαιώματα του εξερχόμενου εταίρου

Ο εξερχόμενος εταίρος δικαιούται, καταρχήν, να του αποδοθούν αυτούσια τα αντικείμενα που είχε εισφέρει κατά χρήση. Έτσι, εάν ο εξερχόμενος εταίρος είχε εισφέρει στην εταιρεία τη χρήση ενός μηχανήματος, κατά την έξοδό του θα πρέπει το μηχάνημα να του αποδοθεί. 

Περαιτέρω, ο εξερχόμενος εταίρος δικαιούται να λάβει και την πλήρη αξία της εταιρικής του συμμετοχής. Αυτό ισχύει, καταρχήν, χωρίς καμία προϋπόθεση στην εταιρεία αορίστου χρόνου. Ο εταίρος, λοιπόν, που αποχωρεί από εταιρεία αορίστου χρόνου θα πρέπει να λάβει στο τέλος της εταιρικής χρήσης, εντός της οποίας εξήλθε από την εταιρεία, την αξία της συμμετοχής του. 

Αντίθετα, στην εταιρεία ορισμένου χρόνου, ο εξερχόμενος εταίρος έχει αξίωση να του καταβληθεί η αξία της συμμετοχής του, μόνον εφόσον επικαλείται την ύπαρξη σπουδαίου λόγου που δικαιολογεί την έξοδό του. Εάν δεν υπάρχει σπουδαίος λόγος, τότε ο εξερχόμενος εταίρος θα λάβει μόνον τα πράγματα που είχε εισφέρει κατά χρήση, αλλά δεν θα λάβει την αξία της συμμετοχής του. 

Ο σπουδαίος λόγος μπορεί να είναι αντικειμενικός και να σχετίζεται είτε με κατάσταση της εταιρείας (π.χ. μη κερδοφορία της εταιρείας, ύφεση του κλάδου δραστηριοποίησης της εταιρείας), είτε με τη σχέση του εξερχόμενου εταίρου με τους συνεταίρους του (αδυναμία λήψης αποφάσεων, αδιαφορία των εταίρων για την εκπλήρωση του σκοπού της εταιρείας, κακή διαχείριση εταιρικών υποθέσεων, διενέξεις μεταξύ των εταίρων, καταχρηστική συμπεριφορά της πλειοψηφίας κατά της μειοψηφίας λ.χ. μη διανομή κερδών για συνεχόμενες εταιρικές χρήσεις κλπ). 

Μπορεί όμως ο σπουδαίος λόγος να είναι υποκειμενικός, να αφορά δηλαδή στο πρόσωπο του εξερχόμενου εταίρου, όπως θα συμβαίνει σε περίπτωση σοβαρής ασθένειας του εξερχόμενου εταίρου, προσωπικών του υποχρεώσεων, μακρόχρονης απουσίας ή να οφείλεται σε σοβαρή διαταραχή των σχέσεων μεταξύ του εξερχόμενου και των λοιπών εταίρων. 

Το αν συντρέχει ή όχι σπουδαίος λόγος σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση θα κριθεί εν τέλει από το Δικαστήριο, στο οποίο θα υποχρεωθεί να προσφύγει ο εξερχόμενος εταίρος, σε περίπτωση που η εταιρεία αρνείται να του αποδώσει την αξία της συμμετοχής του, αμφισβητώντας την ύπαρξη σπουδαίου λόγου. Το βάρος απόδειξης ότι πράγματι συνέτρεχε εν προκειμένω σπουδαίος λόγος φέρει ο εταίρος που αποχώρησε.

Πάντως η ύπαρξη ή μη σπουδαίου λόγου για την αποχώρηση από μία εταιρεία ορισμένου χρόνου είναι σημαντική μόνον ως προς την καταβολή ή μη της αξίας της συμμετοχής στον εξερχόμενο. Δηλαδή, ακόμη και στην εταιρεία ορισμένου χρόνου, ο εταίρος με μόνη τη δήλωσή του εξέρχεται της εταιρείας είτε συντρέχει σπουδαίος λόγος είτε όχι, απλώς δεν θα λάβει την αξία της συμμετοχής του σε περίπτωση που τελικώς κριθεί ότι δεν συνέτρεχε σπουδαίος λόγος. 

Τέλος, ως προς τον υπολογισμό της αξίας της συμμετοχής του αποχωρούντος γίνεται δεκτό ότι στον εξερχόμενο πρέπει να καταβληθεί η πλήρης εμπορική αξία της συμμετοχής του, η οποία θα περιλαμβάνει όχι μόνον την αξία της εισφοράς του, αλλά και την αναλογία του εξερχόμενου στα αποθησαυρισθέντα κέρδη, ενώ θα πρέπει να συνεκτιμάται και η άυλη αξία της επιχείρησης (σήμα, πελατεία, φήμη κλπ). 

Σε περίπτωση πάντως που, κατά τον χρόνο της αποχώρησης του εταίρου, η εταιρική περιουσία δεν επαρκεί για να καλυφθούν τα χρέη της εταιρείας, ο εξερχόμενος εταίρος όχι μόνον δεν δικαιούται να λάβει την αξία της συμμετοχής του, αλλά αντίθετα υποχρεούται να καλύψει τα χρέη κατά τον λόγο της συμμετοχής του στις ζημίες. 

5. Συνέπειες της εξόδου

Όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, με την περιέλευση της δήλωσης του εξερχόμενου προς την εταιρεία και τους λοιπούς εταίρους, και εφόσον δεν τίθενται ειδικότερες προϋποθέσεις από το καταστατικό της εταιρείας, ο τελευταίος εξέρχεται από αυτή και η εταιρεία συνεχίζεται μεταξύ των λοιπών εταίρων. Η δε μερίδα του απερχόμενου εταίρου προσαυξάνει αναλογικά τις μερίδες των λοιπών εταίρων. 

Η δήλωση του εταίρου περί εξόδου του από την εταιρεία δημοσιεύεται στο Γ.Ε.ΜΗ., σύμφωνα με το άρθρο 96 του ν. 4635/2019, όπως δημοσιεύεται και η υποχρεωτικώς επακολουθούσα (λόγω της μεταβολής των προσώπων των εταίρων και των μερίδων τους) τροποποίηση του καταστατικού της εταιρείας. 

Ο εξερχόμενος ομόρρυθμος εταίρος εξακολουθεί να ευθύνεται (με την ατομική του περιουσία) για τα χρέη της εταιρείας που υπήρχαν κατά τον χρόνο της εξόδου του, για διάστημα πέντε ετών από τη δημοσίευση στο Γ.Ε.ΜΗ. της αποχώρησής του. Για τον λόγο αυτό, άλλωστε, έχει μεγάλη σημασία η έγκαιρη δημοσίευση της εξόδου στο Γ.Ε.ΜΗ., ώστε να ξεκινήσει να τρέχει ο χρόνος παραγραφής της ευθύνης του έναντι των εταιρικών δανειστών.

Σε κάθε περίπτωση πάντως, είτε δηλαδή η αξία της συμμετοχής του εταίρου είναι θετική, οπότε έχουν συνυπολογιστεί και τα χρέη της εταιρείας στο ποσό που τελικώς θα του αποδοθεί, είτε αρνητική, οπότε έχει καλύψει την αναλογία του στα χρέη κατά τη στιγμή της αποχώρησής του, έχει αξίωση κατά των συνεταίρων του να τον απαλλάξουν από την ευθύνη του για τα χρέη αυτά που διατηρείται, κατά τα ως άνω, για μία πενταετία από τη δημοσίευση στο Γ.Ε.ΜΗ. της αποχώρησής του. Έτσι, αν άλλος εταίρος ικανοποιήσει, στην περίπτωση αυτή, την απαίτηση δανειστή δεν θα μπορεί να στραφεί κατά του αποχωρήσαντος, ενώ εάν ο αποχωρήσας υποχρεωθεί να αποπληρώσει δανειστή της εταιρείας (κατά την πενταετία μετά την αποχώρηση οπότε διατηρείται η ευθύνη του), θα μπορεί να στραφεί αναγωγικά κατά των πρώην συνεταίρων του και να αξιώσει το σύνολο του ποσού που κατέβαλε. 

6. Αντί επιλόγου

Υπό τον ισχύοντα νόμο, ο εταίρος προσωπικής εταιρείας μπορεί, υπό την επιφύλαξη ειδικότερων προβλέψεων του καταστατικού, να αποχωρήσει οποτεδήποτε από την εταιρεία, είτε αυτή είναι αορίστου είτε ορισμένου χρόνου. Συνεπώς, στην όχι σπάνια περίπτωση που ένας εταίρος, είτε για προσωπικούς του λόγους, είτε για λόγους που σχετίζονται με την εταιρεία ή τους λοιπούς εταίρους, επιθυμεί να διακόψει τη σχέση του με την εταιρεία, ο νόμος του δίνει αυτή τη δυνατότητα με μία απλή δήλωση προς την εταιρεία και τους συνεταίρους του. Προβλήματα μπορούν να ανακύψουν κατεξοχήν αναφορικά με την απόδοση στον εξερχόμενο της αξίας της μερίδας του και, ιδίως όσον αφορά στην εταιρεία ορισμένου χρόνου, και με τη συνδρομή ή μη σπουδαίου λόγου. 

(για τον αποκλεισμό εταίρου από ομόρρυθμη δες εδώ)