Φόρος Υπεραξίας από τη Μεταβίβαση Τίτλων

Legal Insight

Μάρτιος 2025

Άντα Τσόγια, LL.M. (mult.)

Περίληψη: Ο φόρος υπεραξίας αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο του σύγχρονου φορολογικού συστήματος, με καθοριστική σημασία για την οικονομική δραστηριότητα και τις επενδύσεις, επηρεάζοντας τόσο τα φυσικά όσο και τα νομικά πρόσωπα κατά τη διαδικασία μεταβίβασης τίτλων συμμετοχής. Η κατανόηση των σχετικών διατάξεων είναι απαραίτητη για τη σωστή εφαρμογή και συμμόρφωση με το ισχύον νομικό πλαίσιο, ιδίως εν μέσω περιόδου εκσυγχρονισμού του οικονομικού περιβάλλοντος, ψηφιοποίησης των συναλλαγών και εμφάνισης νέων μορφών επενδυτικών προϊόντων.

1. Εισαγωγικά

Η έννοια της υπεραξίας αναφέρεται στη θετική διαφορά μεταξύ της τιμής κτήσης και της τιμής πώλησης ενός περιουσιακού στοιχείου. Στο πλαίσιο της μεταβίβασης τίτλων, η υπεραξία που προκύπτει από τη διαφορά αυτή υπόκειται σε φορολόγηση, σύμφωνα με τις διατάξεις του Κώδικα Φορολογίας Εισοδήματος (ΚΦΕ) – ν. 4172/2013, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει. Σημαντικές αλλαγές επήλθαν, μεταξύ άλλων, με τον ν. 4646/2019, καθώς και με τον ν. 4799/2021, που επέφερε μείωση των φορολογικών συντελεστών. Η καθοριστική σημασία του φόρου υπεραξίας για την οικονομική δραστηριότητα και τις επενδύσεις αποτυπώνεται και στην πρόσφατη έκθεση του ΟΟΣΑ (2024) για τη φορολογική διαφάνεια, όπου αναδεικνύεται η σημασία της αποτελεσματικής φορολόγησης της υπεραξίας στο πλαίσιο της ψηφιακής οικονομίας. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το 35% των διασυνοριακών συναλλαγών πλέον αφορά ψηφιακά περιουσιακά στοιχεία, ενώ η αξία των συναλλαγών σε κρυπτονομίσματα ξεπέρασε τα 2 τρισεκατομμύρια ευρώ το 2023, καθιστώντας επιτακτική την σχετική προσαρμογή του φορολογικού πλαισίου.

2. Βασικό Νομοθετικό Πλαίσιο

Α. Φορολόγηση φυσικών προσώπων: Σύμφωνα με το άρθρο 42 ΚΦΕ, κάθε εισόδημα που προκύπτει από υπεραξία μεταβίβασης τίτλων (λ.χ. μετοχές, μερίδια ή μερίδες σε προσωπικές εταιρείες, ΕΠΕ, ΙΚΕ, κοινωνίες και αστικές εταιρείες, ποσοστό συμμετοχής σε κοινοπραξία, ομόλογα και παράγωγα χρηματοοικονομικά προϊόντα), υπόκειται σε φόρο εισοδήματος φυσικών προσώπων, εφόσον δεν συνιστά επιχειρηματική δραστηριότητα. Η υπεραξία φορολογείται με συντελεστή 15%, όπως ορίζεται στο άρθρο 43 ΚΦΕ. 

Β. Φορολόγηση νομικών προσώπων: Για τα νομικά πρόσωπα, το εισόδημα από τη μεταβίβαση τίτλων θεωρείται εισόδημα από επιχειρηματική δραστηριότητα και φορολογείται σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 58 ΚΦΕ με συντελεστή 22%. Ωστόσο, με το άρθρο 48Α του ίδιου νόμου, που προστέθηκε με το άρθρο 20 του Ν. 4646/2019, προβλέπεται απαλλαγή από τον φόρο υπεραξίας υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις με στόχο την ενίσχυση των επενδύσεων και την προώθηση των εταιρικών αναδιαρθρώσεων. 

3. Προϋποθέσεις Απαλλαγής για Νομικά Πρόσωπα

Η συνολική υπεραξία από τη μεταβίβαση τίτλων απαλλάσσεται από τον φόρο εισοδήματος για τα νομικά πρόσωπα εφόσον πληρούνται σωρευτικά οι ακόλουθες προϋποθέσεις (άρθ. 48Α ΚΦΕ και Εγκύκλιος Ε.2057/2021 και Εγκύκλιος Ε. 2047/2022):

Τύπος και Κατοικία του νομικού προσώπου: Το νομικό πρόσωπο του οποίου οι τίτλοι μεταβιβάζονται πρέπει να περιλαμβάνεται στους τύπους που απαριθμούνται στο Παράρτημα Ι Μέρος Α' της Οδηγίας 2011/96/Ε.Ε. (λ.χ. Α.Ε., Ε.Π.Ε., Ι.Κ.Ε., προσωπικές εταιρείες), ήτοι  να είναι φορολογικός κάτοικος κράτους–μέλους της Ε.Ε. και να υπόκειται, χωρίς τη δυνατότητα επιλογής ή απαλλαγής, σε έναν από τους φόρους (λ.χ. φόρος εισοδήματος νομικών προσώπων κερδοσκοπικού χαρακτήρα στην Ελλάδα) που αναφέρονται στο Παράρτημα Ι Μέρος Β' της ίδιας Οδηγίας (ή σε οποιονδήποτε φόρο αντικαταστήσει αυτούς). Η διάταξη εφαρμόζεται, καταρχήν, και σε περίπτωση μόνιμης εγκατάστασής στην Ελλάδα αλλοδαπού νομικού προσώπου, φορολογικού κατοίκου κράτους – μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου.

Ελάχιστο Ποσοστό Συμμετοχής: Το μεταβιβάζον νομικό πρόσωπο πρέπει να κατέχει τουλάχιστον 10% της αξίας ή του πλήθους του μετοχικού κεφαλαίου ή των δικαιωμάτων ψήφου του νομικού προσώπου του οποίου οι τίτλοι μεταβιβάζονται.

Διάρκεια Διακράτησης: Το ελάχιστο ποσοστό συμμετοχής πρέπει να διακρατείται για τουλάχιστον 24 μήνες. 

4. Ειδικές Περιπτώσεις και Εξαιρέσεις/ Απαλλαγές από τον φόρο υπεραξίας

Περαιτέρω, υπάρχουν περιπτώσεις όπου η υπεραξία από τη μεταβίβαση τίτλων απαλλάσσεται από τον φόρο εισοδήματος. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι, μεταξύ άλλων, δεν επιβάλλεται φόρος υπεραξίας στις συναλλαγές που αφορούν: α) Μεταβίβαση εισηγμένων μετοχών μέσω οργανωμένης αγοράς, εκτός εάν ο πωλητής κατέχει ποσοστό μεγαλύτερο του 0,5% στο μετοχικό κεφάλαιο της εταιρείας, β) μεταβίβαση ημεδαπών τίτλων σε εταιρείες ειδικού σκοπού τιτλοποίησης απαιτήσεων, σύμφωνα με το άρθρο 14 παρ. 1 του Ν. 3156/2003, γ) η υπεραξία από την πώληση μετοχών Ναυτικής Εταιρείας Πλοίων Αναψυχής (Ν.Ε.Π.Α.), καθώς θεωρείται εισόδημα που αποκτάται στο πλαίσιο εκμετάλλευσης του πλοίου με ελληνική σημαία και τυγχάνει της ειδικής φορολογικής μεταχείρισης των αρθ. 1 και 2 ν. 27/1975 σε συνδυασμό με το άρθ. 65 ν. 4926/2022 (βλ. και παρ. 6 ερμηνευτικής εγκυκλίου του Υπ. Οικ. 32/1975, ΓνΝΣΚ 39/1998 και ΠΟΛ.1085/19.3.1998 και ΠΟΛ. 1032/2015) και δ) μεταβιβάσεις στο δωρεάς ή γονικής παροχή μετοχών, εταιρικών μεριδίων κ.λπ., οι οποίες, όμως, υπόκεινται στην φορολογία δωρεών και γονικών παροχών σύμφωνα με τον Ν. 2961/2001 (Κώδικας Φορολογίας Κληρονομιών, Δωρεών και Γονικών Παροχών).

6. Υπολογισμός και Απόδοση του Φόρου

Ο φόρος υπεραξίας υπολογίζεται επί της διαφοράς μεταξύ της τιμής πώλησης και της τιμής κτήσης του τίτλου. Ειδικότερα, ο τρόπος υπολογισμού της υπεραξίας καθορίζεται στην ΠΟΛ. 1032/25.1.2015 - Φορολογική μεταχείριση του εισοδήματος από μεταβίβαση τίτλων και ολόκληρης επιχείρησης μετά την έναρξη ισχύος των διατάξεων του νέου Κ.Φ.Ε. (Ν. 4172/2013). Σε γενικές γραμμές αναφέρεται ότι ως τιμή κτήσης λαμβάνεται η αξία απόκτησης των τίτλων, ενώ δαπάνες που συνδέονται άμεσα με την αγορά ή την πώληση των τίτλων συμπεριλαμβάνονται στην αξία κτήσης ή πώλησης αντίστοιχα (σύμφωνα με τη νομολογία στις δαπάνες αυτές περιλαμβάνονται και τα έξοδα συμβούλων, νομικών και λοιπών επαγγελματιών που σχετίζονται άμεσα με τη συναλλαγή). Σε περίπτωση που η υπεραξία είναι αρνητική, δηλαδή προκύπτει ζημία, αυτή μπορεί να μεταφερθεί για τα επόμενα πέντε έτη και να συμψηφιστεί μόνο με μελλοντικά κέρδη υπεραξίας από μεταβίβαση τίτλων. Σε περίπτωση, δε, που οι τίτλοι έχουν αποκτηθεί από κληρονομιά, δωρεά ή γονική παροχή, ως τιμή κτήσης λαμβάνεται ο φόρος που καταβλήθηκε λόγω της αιτίας απόκτησης αυτών, ενώ σε περίπτωση απόκτησής τους στο πλαίσιο πλειστηριασμού, ως τιμή πώλησης λαμβάνεται υπόψη η τιμή του εκπλειστηριάσματος.

Οι συναλλαγές που υπόκεινται σε φορολόγηση δηλώνονται στη φορολογική δήλωση του υπόχρεου – φυσικού προσώπου και το εν λόγω εισόδημα συμπεριλαμβάνεται στην ετήσια δήλωση φορολογίας εισοδήματος του προσώπου και φορολογείται στο τέλος του έτους. Για τις εταιρείες που πωλούν τίτλους και δεν πληρούν τις προϋποθέσεις απαλλαγής, η υπεραξία φορολογείται ως μέρος των επιχειρηματικών τους κερδών, σύμφωνα με τον ισχύοντα φορολογικό συντελεστή (22% για νομικά πρόσωπα στην Ελλάδα, μετά τη μείωση που εφαρμόστηκε με τον ν. 4935/2022, καθώς μέχρι το 2022 ο συντελεστής ήταν 24%).

7. Διεθνείς Φορολογικές Συμβάσεις και Φορολόγηση Μη Κάτοικων Ελλάδας

Σημαντικό ζήτημα στη φορολόγηση της υπεραξίας μεταβίβασης τίτλων αποτελεί η περίπτωση αλλοδαπών επενδυτών. Οι διατάξεις των Συμβάσεων Αποφυγής Διπλής Φορολογίας (ΣΑΔΦ) καθορίζουν ποιο κράτος έχει δικαίωμα επιβολής φόρου. Στην περίπτωση αυτή, η υπεραξία φορολογείται καταρχήν αποκλειστικά στο κράτος κατοικίας του επενδυτή (εκτός αν προβλέπεται διαφορετικά, όπως στην περίπτωση εταιρειών που διαθέτουν ακίνητη περιουσία στην Ελλάδα) και απαλλάσσεται του φόρου εισοδήματος υπό τις προϋποθέσεις του άρθ. 42 παρ. 8 ΚΦΕ. Φυσικά πρόσωπα με κατοικία σε μη συνεργάσιμο κράτος υποβάλλουν δήλωση φορολογίας εισοδήματος για απόκτηση εισοδήματος από μεταβίβαση τίτλων ημεδαπής επιχείρησης και καταβάλλουν εφάπαξ τον σχετικό φόρο (άρθ. 65 ΚΦΕ). Τέλος, Έλληνες φορολογούμενοι με εισόδημα αλλοδαπής δικαιούνται πίστωση του φόρου που τυχόν καταβλήθηκε στο εξωτερικό, σύμφωνα με το άρθρο 9 ΚΦΕ.

8. Διεθνείς Εξελίξεις και Μελλοντικές Τάσεις

Η φορολόγηση της υπεραξίας μεταβίβασης τίτλων είναι δυναμικό πεδίο που εξελίσσεται διαρκώς. Πρόσφατες μεταρρυθμίσεις, όπως η μείωση του συντελεστή φορολόγησης των νομικών προσώπων, επιδιώκουν να ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας. Επισημαίνεται ότι με την Οδηγία ATAD 3 (η οποία βρίσκεται σε διαδικασία ενσωμάτωσης στην ελληνική νομοθεσία) εισάγονται αυστηρότερες προϋποθέσεις για την αναγνώριση της φορολογικής κατοικίας και την εφαρμογή των απαλλαγών σε διασυνοριακό επίπεδο με στόχο την αποφυγή χρήσης “shell companies”. Περαιτέρω, θεσπίζονται νέοι κανόνες σε διεθνές επίπεδο για την αντιμετώπιση υβριδικών ασυμφωνιών, τη φορολόγηση ελεγχόμενων αλλοδαπών εταιρειών και την αντιμετώπιση επιθετικού φορολογικού σχεδιασμού, ενώ ενισχύεται η διεθνής συνεργασία για την ανταλλαγή πληροφοριών. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ο ΟΟΣΑ ασκούν πιέσεις για αυστηροποίηση των κανόνων κατά της φοροαποφυγής, όπως η επιβολή ελάχιστου εταιρικού φόρου και η διαφάνεια στις διασυνοριακές μεταβιβάσεις τίτλων. Η ψηφιοποίηση της οικονομίας, η αυξανόμενη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στις χρηματοοικονομικές συναλλαγές και η εμφάνιση νέων μορφών επενδυτικών προϊόντων δημιουργούν νέες προκλήσεις για τη φορολογική διοίκηση. Στο πλαίσιο αυτό βρίσκεται υπό εξέταση στη χώρα μας η φορολόγηση της υπεραξίας με συντελεστή 15% και στις περιπτώσεις συναλλαγών με κρυπτονομίσματα και NFTs (Non-Fungible Tokens), με την προσθήκη τους στην έννοια των παράγωγων χρηματοοικονομικών προϊόντων του άρθ. 42 ΚΦΕ. 

9. Αντί Επιλόγου

Ο φόρος υπεραξίας μεταβίβασης τίτλων αποτελεί κρίσιμο φορολογικό μηχανισμό, με στόχο τη φορολόγηση των κερδών από επενδυτικές συναλλαγές. Οι φορολογούμενοι, είτε φυσικά είτε νομικά πρόσωπα, οφείλουν να κατανοούν τις διατάξεις που διέπουν τη φορολογία αυτή, ώστε να συμμορφώνονται με το νομοθετικό πλαίσιο και να επωφελούνται από τις προβλεπόμενες απαλλαγές. Η εξέλιξη του φόρου υπεραξίας, πράγματι, αντικατοπτρίζει τις ραγδαίες αλλαγές στο παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον. Η επιτυχής προσαρμογή στις νέες απαιτήσεις προϋποθέτει τον εκσυγχρονισμό των φορολογικών διαδικασιών και την υιοθέτηση νέων τεχνολογικών εργαλείων. Συνεπώς, η συνεχής παρακολούθηση των εξελίξεων και η προσαρμογή στις νέες απαιτήσεις αποτελούν το κλειδί για την αποτελεσματική εφαρμογή του φορολογικού πλαισίου.