Legal Insight
Νοέμβριος 2024
Αρετή Κολοκοτρώνη, ΜΔΕ
Περίληψη: Συχνό φαινόμενο αποτελεί στις προσωπικές εταιρείες, όπως η ομόρρυθμη, όπου και το προσωπικό στοιχείο μεταξύ των εταίρων παρουσιάζεται εντονότερο, η διάρρηξη των σχέσεων μεταξύ τους. Πράξεις ή παραλείψεις κατά την ενάσκηση των εταιρικών καθηκόντων εκ μέρους κάποιου εταίρου δύναται να οδηγήσει σε αποκλεισμό αυτού από την εταιρεία. Στο παρόν άρθρο θα αναλυθεί το προβάδισμα που δίνεται από τα Δικαστήρια της χώρας στη διάσωση της επιχείρησης με την επιλογή του αποκλεισμού του υπαιτίου εταίρου αντί της αιτούμενης λύσης της εταιρείας που έχει ως αποτέλεσμα τον αφανισμό της τελευταίας και συνιστά το έσχατο μέσο.
1. Εισαγωγικά: Αίτηση για δικαστική λύση ομόρρυθμης εταιρείας - Αποκλεισμός εταίρου προσωπικής εταιρείας - Προϋποθέσεις και συνέπειες
Σύμφωνα με τον νόμο (άρθρο 259 Ν. 4072/2012) η ομόρρυθμη εταιρεία (ΟΕ) λύεται: α) με την πάροδο του χρόνου διαρκείας της, β) με ομόφωνη απόφαση των εταίρων, γ) με την κήρυξη της εταιρείας σε πτώχευση και δ) με δικαστική απόφαση ύστερα από αίτηση εταίρου, εφόσον υπάρχει σπουδαίος λόγος.
Στην τελευταία περίπτωση, η αίτηση εισάγεται προς εκδίκαση στο Μονομελές Πρωτοδικείο της έδρας της εταιρείας και δύναται να ασκηθεί και από έναν μόνο εταίρο που επιδιώκει τη λύση. Προϋπόθεση αποτελεί η συνδρομή σπουδαίου λόγου που να δικαιολογεί τη λύση της εταιρείας, ο οποίος κρίνεται κατά τις περιστάσεις και σε συνάρτηση πάντα με τη γενικότερη οργάνωση της συγκεκριμένης εταιρείας, η οποία θα αποτελεί τον κύριο οδηγό για την εκτίμηση της σοβαρότητας της κατάστασης.
Εφόσον συντρέχει στο πρόσωπο ενός εταίρου περιστατικό που θα δικαιολογούσε τη λύση της εταιρείας, το Δικαστήριο μπορεί, ύστερα από αίτηση των λοιπών εταίρων, η οποία εκδικάζεται κατά τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας, αντί της λύσης της εταιρείας, να διατάξει τον αποκλεισμό του εταίρου (άρθρο 263 Ν. 4072/2012). Από τα ως άνω γίνεται αντιληπτό ότι απαραίτητες προϋποθέσεις για τον αποκλεισμό ενός εταίρου από προσωπική εταιρεία είναι: α) η ύπαρξη νομίμως υφιστάμενης εταιρείας, β) η ύπαρξη «σπουδαίου λόγου» που να ανάγεται στο πρόσωπο του υπό αποκλεισμό εταίρου και γ) αίτηση από το σύνολο των λοιπών εταίρων πλην του υπό αποκλεισμό εταίρου ενώπιον του Μονομελούς Πρωτοδικείου (εν αντιθέσει με την αίτηση για δικαστική λύση όπου αρκεί να υποβάλλεται και από έναν μόνο εταίρο).
Επισημαίνεται ότι η διάταξη για τον αποκλεισμό εφαρμόζεται και στις διμελείς εταιρείες (με την υποχρέωση εισόδου νέου ομόρρυθμου εταίρου εντός τεσσάρων μηνών), αλλά και στην περίπτωση της πολυμελούς ομόρρυθμης εταιρείας, όπου ο ένας εταίρος ζητεί τον αποκλεισμό όλων των υπολοίπων εταίρων (ΜΠρΑθ 715/2022, ΜΠρΚερκ 863/2016).
Ο αποκλεισμός του εταίρου έχει ως αποτέλεσμα την αναγκαστική αποχώρησή του από την εταιρεία, διατηρώντας, ωστόσο, δικαίωμα για καταβολή της αξίας της εταιρικής του συμμετοχής, το ύψος της οποίας υπολογίζεται κατά την κρατούσα άποψη κατά τον χρόνο της τελεσιδικίας της δικαστικής απόφασης που διατάσσει τον αποκλεισμό (ΜΠρΑθ 462/2021).
2. Η συνδρομή του «σπουδαίου λόγου»
Κοινός παρονομαστής μεταξύ των δύο αιτήσεων είναι η συνδρομή του στοιχείου του «σπουδαίου λόγου», με διαφορετικό, ωστόσο, περιεχόμενο σε κάθε περίπτωση. Στη μεν περίπτωση της λύσης της εταιρείας, ο σπουδαίος λόγος που δικαιολογεί τη λύση της εταιρείας πρέπει κατά βάση να αναφέρεται στις σχέσεις της εταιρίας και όχι στο πρόσωπο των εταίρων, εκτός αν στη συγκεκριμένη περίπτωση τα προσωπικά στοιχεία παίζουν πρωτεύοντα ρόλο. Περιστατικά που συνιστούν σπουδαίο λόγο λύσης σύμφωνα με την νομολογία μας είναι ενδεικτικά η κακή πορεία των εταιρικών υποθέσεων και η έλλειψη κερδών, η κακή διαχείριση των εταιρικών υποθέσεων, η έλλειψη συνεργασίας, οι διαρκείς διαφωνίες, η έλλειψη εμπιστοσύνης, το μίσος μεταξύ των εταίρων, η διακοπή ή η διατάραξη των προσωπικών σχέσεων μεταξύ των συνεταίρων (ΑΠ 207/2019).
Ειδικότερα, οι διαταραγμένες προσωπικές σχέσεις των εταίρων δεν αρκούν για να διαταχθεί η λύση της εταιρείας, ιδίως όταν η οικονομική πορεία της επιχείρησης δεν έχει επηρεαστεί από τις προσωπικές εντάσεις μεταξύ τους. Ωστόσο, όταν οι κακές και με μόνιμο και εξακολουθητικό χαρακτήρα σχέσεις είναι τέτοιας ποιότητας και έντασης, που έχουν ως επακόλουθο την παράλυση της λειτουργίας της επιχείρησης και οδηγούν σε αδυναμία εκπλήρωσης του σκοπού της, ώστε, κατ’ αποτέλεσμα, να συνιστούν και αυτές οικονομικό λόγο, τότε θεωρείται ότι συντρέχει σπουδαίος λόγος για τη λύση (ΑΠ 1313/2024).
Αντίθετα, αναφορικά με τον «σπουδαίο λόγο» για τον αποκλεισμό εταίρου τονίζεται ότι πρόκειται για γεγονός το οποίο αφορά αποκλειστικά στο πρόσωπο του υπό αποκλεισμού εταίρου και όχι σε γεγονότα αναγόμενα στα πρόσωπα των λοιπών εταίρων, στην κατάσταση της εταιρίας ή σε εξωτερικά γεγονότα που δεν έχουν σχέση με το πρόσωπο του υπό αποκλεισμό εταίρου, με τρόπο που να καθιστά πλέον μη ανεκτή ή δυσβάστακτη για τους λοιπούς εταίρους την συνέχιση της εταιρείας με τον εταίρο αυτό. Περιστατικά τα οποία έχουν κριθεί από την νομολογία μας ότι συνιστούν τέτοιο «σπουδαίο λόγο» που δικαιολογούν τον αποκλεισμό είναι: η άσκηση εκ μέρους του ανταγωνιστικής δραστηριότητας σε βάρος της εταιρείας, η αδιαφορία για την πορεία των εταιρικών υποθέσεων και οι συνεχείς απουσίες, ο κλονισμός της εμπιστοσύνης λόγω αδιαφορίας ή κακής διαχείρισης των εταιρικών υποθέσεων, η μη καταβολή της εισφοράς του, η μη κάλυψη σημαντικών υποχρεώσεων της εταιρίας κλπ.
3. Η λύση της εταιρείας ως έσχατο μέσο («ultimum refugium»)
Με τον αποκλεισμό του εταίρου επιτυγχάνεται η διάσωση και η διατήρηση της επιχείρησης χωρίς αυτόν. Εφόσον διαγνωσθεί η ύπαρξη σπουδαίου λόγου που δικαιολογεί τον αποκλεισμό, περαιτέρω ερευνάται: α) αν ο αποκλεισμός του εταίρου μπορεί να άρει τον σπουδαίο λόγο που εμποδίζει την ομαλή λειτουργία της εταιρείας και β) αν οι λοιποί εταίροι έχουν τη βούληση και τη δυνατότητα να συνεχίσουν την επιχείρηση χωρίς τον αποκλεισμένο (ΕφΑνΚρητ 128/2023).
Δεδομένης της αρχής της διατήρησης της εταιρικής επιχείρησης, η οποία διαπνέει το εταιρικό δίκαιο, η λύση της εταιρίας συνιστά έσχατο μέσο αντιμετώπισης της κατάστασης που ανέκυψε με τη συνδρομή του σπουδαίου λόγου και εγείρεται επομένως μόνο σε περίπτωση που δεν βρέθηκε άλλος τρόπος άρσης του αδιεξόδου.
Κατά συνέπεια, προτιμάται ο αποκλεισμός έναντι της λύσης, εφόσον πρόκειται για βιώσιμη εταιρεία, σε συνάρτηση και με το εκ του νόμου δικαίωμα για οικειοθελή έξοδο του κάθε ομόρρυθμου εταίρου από την εταιρεία (άρθρο 261 Ν. 4072/2012). Η λύση αυτή διασώζει το νομικό πρόσωπο της εταιρείας και επιτρέπει τη συνέχιση των δραστηριοτήτων της, ενώ παράλληλα δεν θίγει τα συμφέροντα του αποκλεισμένου εταίρου, ο οποίος μπορεί να εγείρει αξίωση κατά της εταιρείας για καταβολή της πλήρους αξίας της εταιρικής του συμμετοχής. Το Δικαστήριο θα σταθμίσει σε κάθε περίπτωση αν η συνέχιση της λειτουργίας της εταιρείας είναι εφικτή και επωφελής με τη συμμετοχή των υπόλοιπων εταίρων χωρίς τον αποκλεισμένο εταίρο. Κριτήρια τα οποία λαμβάνονται υπόψη για τη συνέχιση της δραστηριότητας της εταιρείας κατά κανόνα είναι ο μεγάλος κύκλος εργασιών της επιχείρησης, η αναγνωρισιμότητα της εταιρείας και η εμπορική της φήμη, η ανυπαρξία οφειλών προς τρίτους αλλά και οι προοπτικές ανόδου της επιχειρηματικής δραστηριότητας (ΕφΘεσ 1005/2021).
4. Νομολογιακά παραδείγματα
Η θέση της νομολογίας επιβεβαιώνει τα ως άνω, προτάσσοντας το εταιρικό συμφέρον και καταφεύγοντας στη δικαστική λύση της εταιρείας, εφόσον το αδιέξοδο που έχει δημιουργηθεί δεν δύναται να αρθεί διαφορετικά.
- Έτσι, στην υπ’ αριθ. 715/2022 απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών, η οποία επιλήφθηκε αίτησης αποκλεισμού εταίρου και αντίθετης αίτησης για λύση της εταιρείας, κατέληξε στα εξής: ότι έχει επέλθει οριστική και ανεπανόρθωτη ρήξη στις σχέσεις μεταξύ των εταίρων, η οποία φέρει μόνιμο και όχι παροδικό χαρακτήρα, έχοντας καταστήσει αδύνατη πλέον τη συνεργασία μεταξύ των εταίρων. Στην απόφαση μεταξύ άλλων τονίζεται και η εξέχουσα σημασία που έχει το προσωπικό στοιχείο στις σχέσεις μεταξύ των ομόρρυθμων εταίρων. Ότι το γεγονός αυτό συνιστά κατ’ αρχήν σπουδαίο λόγο που θα δικαιολογούσε τη λύση της εταιρίας. Εν συνεχεία όμως, το Δικαστήριο έλαβε υπόψη ότι η εταιρία συνεχίζει να ασκεί την επιχειρηματική της δραστηριότητα, είναι βιώσιμη, παρά το δύσκολο οικονομικό περιβάλλον των τελευταίων ετών, εμφανίζει σημαντικό κύκλο εργασιών, χωρίς να έχει σοβαρές οφειλές προς τρίτους, και είναι, ως εκ τούτου, ικανή να προωθήσει τον σκοπό για τον οποίο ιδρύθηκε. Παράλληλα αποδείχθηκε ότι συνέτρεχαν στο πρόσωπο των υπό αποκλεισμό εταίρων σπουδαίοι λόγοι που δικαιολογούν τον αποκλεισμό τους από την εταιρία (αρνούμενοι να συμπράξουν στην επαναλειτουργία της επιχείρησης και προβαίνουν κατά παράβαση του νόμου και του καταστατικού στην ανάληψη χρηματικών ποσών από τους εταιρικούς λογαριασμούς, πλήττοντας τη ρευστότητα της εταιρίας). Το Δικαστήριο σταθμίζοντας τα ως άνω κατέληξε στη κρίση ότι θα πρέπει να προτιμηθεί ο αποκλεισμός των εταίρων με το σκεπτικό ότι: «Η λύση του αποκλεισμού των ως άνω εταίρων, άλλωστε, είναι εναρμονισμένη και προς την απορρέουσα από τον Ν.4072/2012 γενική αρχή της διατήρησης της εμπορικής επιχείρησης, την οποία επιθυμεί η αιτούσα …», λαμβάνοντας επιπλέον υπόψη ότι οι συγκεκριμένοι εταίροι αιτούμενοι τη λύση της εταιρείας αναμφισβήτητα επιθυμούν τη λήξη της εταιρικής συνεργασίας με τη συνεταίρο τους και περαιτέρω την λύση της εταιρίας, εν αντιθέσει προς την τελευταία, η οποία επιθυμεί την διατήρηση της επιχείρησης.
- Με το ίδιο σκεπτικό και στην υπ’ αριθ. 2191/2023 απόφαση του Μονομελούς Εφετείου Θεσσαλονίκης κρίθηκε ότι συντρέχει σπουδαίος λόγος αποκλεισμού στο πρόσωπο μίας εκ των τεσσάρων εταίρων (παραβίαση εκ μέρους της υποχρεώσεων όπως η υποχρέωση πίστης και η υποχρέωση συνεργασίας, καταχρηστική άσκηση των διαχειριστικών εξουσιών κλπ.) καθώς και ότι οι σχέσεις των διαδίκων εταίρων έχουν πλήρως διαρρηχθεί, υπάρχουν εντάσεις, τριβές και διαφωνίες και ως εκ τούτου καθίσταται αδύνατη η συνεννόηση και η συνεργασία τους επί των εταιρικών υποθέσεων. Ότι πρόκειται για μια εταιρία που βρίσκεται σε πλήρη παραγωγική διαδικασία και συνεχίζει τη δραστηριότητα της, απασχολώντας 36 εργαζομένους, διαθέτει τα προϊόντα της τόσο εντός όσο και εκτός Ελλάδας αφού κάνει εξαγωγές σε 24 χώρες, διαθέτει τόσο φορολογική όσο και ασφαλιστική ενημερότητα. Σταθμίζοντας τα ανωτέρω, το Δικαστήριο κατέληξε ότι δεν απαιτείται η δικαστική λύση της εταιρίας καθώς οι διαταραγμένες σχέσεις των διαδίκων εταίρων οφείλονται στις υπαίτιες πράξεις που περιγράφονται ανωτέρω, καθιστώντας δυνατή τη συνέχιση της λειτουργίας της ομόρρυθμης εταιρίας χωρίς την υπαίτια εταίρο, της οποίας διατάχθηκε ο αποκλεισμός.
Ωστόσο, πρέπει να αναφερθεί ότι στην εν λόγω υπόθεση το Δικαστήριο στον πρώτο βαθμό (294/2023 απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης) προέκρινε τη δικαστική λύση της εταιρείας, κρίνοντας ότι συντρέχει στο πρόσωπο όλων των διάδικων εταίρων περιστατικά που δικαιολογούν τον αποκλεισμό τους. Ως προς το σημείο αυτό γίνεται γενικά δεκτό ότι, όταν στο πρόσωπο του εταίρου που ζητά τον αποκλεισμό συνεταίρου του συντρέχει ομοίως σπουδαίος λόγος για αποκλεισμό, η αίτηση που υποβάλλει για αποκλεισμό είναι απορριπτέα. Η θέση αυτή έχει δεχθεί κριτική (Ν. Ρόκας, Αμοιβαία αίτηση αποκλεισμού από οικογενειακή ΟΕ, ΕΕμπΔ, 1, 2024 σελ. 53-70), ως μη υπηρετούσα την γενική αρχή διατήρησης της εταιρικής επιχείρησης, κρίνοντας σκόπιμο στην εν λόγω περίπτωση (όταν και συντρέχουν περιστατικά που συνιστούν σπουδαίο λόγο για αποκλεισμό στο πρόσωπο των εκατέρωθεν μερών) το Δικαστήριο να σταθμίσει τη βαρύτητα των αποδιδόμενων παραπτωμάτων, ώστε να επιλεγεί μία από τις αιτήσεις αποκλεισμού αντί της λύσης της εταιρείας (εφόσον η τελευταία είναι βιώσιμη).
- Ομοίως και στην υπ’ αριθ. 70/2021 απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Καβάλας κρίθηκε: «Ενόψει όλων των ανωτέρω και με δεδομένο ότι ο μεν ... επιθυμεί τη διατήρηση της εταιρίας, έχοντας μάλιστα ανεύρει και νέους εταίρους, ο δε ... δεν επιθυμεί τη συνέχιση της εταιρικής συνεργασίας, αλλά ούτε δέχεται να εξέλθει εκουσίως από την εταιρία, ώστε να εξομαλυνθεί η κατάσταση, και επιδιώκει την οριστική διάλυση της εταιρίας, χωρίς όμως να αποδεικνύει ειδικό προς τούτο έννομο συμφέρον, λαμβανομένου επιπροσθέτως υπόψη και του γεγονότος ότι ο τελευταίος, εξαιτίας της αντιδικίας του με τον αδερφό του, άρχισε πλέον να δρα αντίθετα με τα συμφέροντα της εταιρίας, όπως βάσιμα ισχυρίζεται και ο ..., θα πρέπει, κατά την κρίση του Δικαστηρίου, προς άρση του προκύψαντος αδιεξόδου, να διαταχθεί ο αποκλεισμός του ανωτέρω ... από την ... . Εξάλλου, η ίδια ως άνω λύση, που διασώζει το υφιστάμενο νομικό πρόσωπο, το οποίο, όπως προεκτέθηκε, ουδόλως έχει διακόψει τις εργασίες του, παρίσταται πλήρως εναρμονίζουσα και με την απορρέουσα από το ν. 4072/2012 γενική αρχή της διατήρησης της εμπορικής επιχείρησης, στο πλαίσιο της οποίας το δικαίωμα προς δικαστική λύση αυτής πρέπει να συνιστά το έσχατο μέσο, ήτοι το ‘’ultimum refugium’’ αντιμετώπισης της κατάστασης που ανέκυψε».
5. Αντί επιλόγου
Όπως προκύπτει από τα ανωτέρω, η γενική αρχή της διατήρησης της εμπορικής επιχείρησης αποτελεί τον πρωταρχικό και καθοριστικό παράγοντα στις υποθέσεις εταιρικών αντιδικιών. Υπό το πρίσμα αυτό, τα Δικαστήρια καταφεύγουν στη δικαστική λύση της εταιρείας μόνο στις περιπτώσεις εκείνες όπου το εμπόδιο που έχει ανακύψει δεν δύναται να αρθεί με διαφορετικό τρόπο, συνυπολογίζοντας ασφαλώς τη βιωσιμότητα και τις προοπτικές συνέχισης της επιχείρησης. Στη στάθμιση μεταξύ αντιτιθέμενων συμφερόντων των διαδίκων εταίρων και διάσωσης της επιχείρησης υπερισχύει πάντα η δεύτερη.